Heb Asid yw’r gyfres ddigidol a lansiodd Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru yn ddiweddar sy’n edrych ar themâu a phrofiadau bywyd go iawn o’n casgliadau. Mae ein harchifwyr a’n gwesteion arbennig yn craffu’n fanylach ar y bobl a’r hanesion yn ein casgliadau ac yn dod â rhai o’r straeon anhygoel yn fyw. Mae ail bennod Heb Asid yn ymchwilio i’r Casgliad Beiblau Cymraeg sydd wedi dod i law yn ddiweddar.
Yn 2023, fe wnaeth Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru gatalogio’r Casgliad Beiblau Cymraeg a dechrau datgelu rhywfaint o’r straeon sy’n gysylltiedig ag eitemau’r casgliad hwn. Dyma’r casgliad mwyaf o Feiblau Cymraeg y tu allan i Lyfrgell Genedlaethol Cymru, ac mae hefyd yn cynnwys cyfrolau hynod o brin, fel y cyfieithiadau cynharaf gan William Morgan, Testament Newydd William Salesbury o 1567 a’r Beibl roedd Mari Jones yn ei ddefnyddio cyn ei thaith enwog o 25 milltir i brynu ei chopi ei hun.
Yn ymuno â ni yn y bennod hon ar ein podlediad mae Hedd ap Emlyn a Bethan Hughes, sy’n trafod tarddiad y casgliad, y gwahanol ffyrdd y daeth y Beiblau amrywiol i law ac arwyddocâd y casgliad i Ogledd Ddwyrain Cymru. Mae trafodaeth Hedd a Bethan yn Gymraeg ond mae cyfieithiad o’r bennod ar gael ar ein gwefan. Gallwch wrando ar y bennod yma:
I gyd-fynd â phennod y podlediad, rydyn ni hefyd wedi creu stori ddigidol sy’n rhoi cipolwg o’r casgliad. Mae hon ar gael i’w gweld ar YouTube yma:
Diolch i bawb fu ynghlwm â recordio ac ymchwilio i’n cynnwys digidol diweddaraf, a diolch arbennig i Hedd ap Emlyn a Bethan Hughes. Bydd ein pennod nesaf yn canolbwyntio ar y ffatrïoedd Courtalds yng Ngogledd Ddwyrain Cymru. Cadwch lygad am gyhoeddiad ar ein cyfrifon ar y cyfryngau cymdeithasol pan fydd hon ar gael.
Beatrice Ellis o’r Rheithordy, Ysceifiog a ymunodd â Chorfflu Ategol Byddin y Merched yn 1917
Roedd Beatrice (ei henw llawn oedd Angelina Beatrice) yn ferch i Evan Lodwick Ellis, Rheithor Ysceifiog. Roedd yn un o bedwar o blant oedd yn dal i fyw gartref yng Nghyfrifiad 1911, yn 20 oed. Roedden nhw’n byw yn weddol gefnog yn Ysceifiog ar y pryd, roedd cyflog y rheithor yn £371 y flwyddyn ac roedd naw acer o dir i’w rentu allan. (Rhyl Journal, 28 Mawrth 1908). Roedd y Rheithordy’n dŷ anferth, mawreddog Sioraidd, oedd yn gartref i’r Parch Ellis, ei wraig Elizabeth, merch Marjorie (23 oed); mab Hugh Lodwic Maldwyn (22 oed); merch Angelina Beatrice (20 oed); Trithyd Mancel Lodwick (11 oed); a morwyn, Elizabeth Anne Jones (16 oed).
Bu farw brawd ieuengaf Beatrice, Trithyn yn sydyn yn 1915 yn 15 oed, ar ôl cael niwmonia yn yr ysgol fonedd. (‘Funeral of the Rector’s Son’, Flintshire Observer, 8 Gorffennaf 1915).
Roedd ei brawd hynaf, Hugh Lodwick Ellis yn hyfforddi i fod yn offeiriad ond pan ddechreuodd y rhyfel yn 1914, ymunodd â’r fyddin i ymladd dros ei wlad. Ymunodd â Bataliwn 1af y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig ym mis Awst 1914 gan ddod yn Ail Lefftenant. Bu farw o’i anafiadau ym mrwydr Bullecourt, Ffrainc ym mis Mai 1917. Mae stori lawn ei yrfa yn y fyddin ar gael ar wefan Flintshire War Memorials: https://www.flintshirewarmemorials.com/memorials/ysceifiog-memorial/ysceifiog-soldiers/ellis-hugh-lodwick-maldwyn/
Fodd bynnag, ychydig wyddom ni am Beatrice Ellis ei hun. Efallai wedi’i hysbrydoli gan farwolaethau trist ei brodyr, ymunodd Beatrice â Chorfflu Ategol Byddin y Merched ar 6 Medi 1917 (yn 26 oed). Roedd gan Mrs Philips o Rhual, ger yr Wyddgrug ran fawr mewn recriwtio ar gyfer y Corfflu (a elwid yn nes ymlaen yn Gorfflu Ategol Byddin y Frenhines Mary) yng Ngogledd Cymru ac yn rhan o’r rheswm pam yr ymunodd Beatrice efallai. Mae gennym lythyr at Mrs Philips i ddiolch iddi am ei holl waith caled yn recriwtio, yn AGDdC Penarlâg (Cyf: D/WW1/8/2/6). https://www.newa.wales/collections/getrecord/GB208_D-WW1_8_1_2_6
Llythyr at Mrs Philips, Rhual gan Gadeirydd Pwyllgor Recriwtio Gogledd Cymru, yn diolch iddi am ei holl waith caled yn recriwtio ar gyfer Corfflu Ategol Byddin y Frenhines Mary (AGDdC, Penarlâg, Cyf: D/WW1/8/2/6)
Sefydlwyd Corfflu Byddin y Merched i geisio bodloni galw cynyddol am staff i wasanaethu, gan fod y cyflenwad o ddynion oedd o fewn yr oed gwasanaethu yn prysur brinhau. Nododd hysbyseb ar gyfer recriwtio i’r Corfflu yn 1917 fod galw mawr am bob math o ferched fel pobyddion, merched storfa, gyrwyr-beirianwyr a garddwyr i ofalu am feddi’r milwyr. (Barry Dock News, 12 Hydref 1917). Roedd galw hefyd am gannoedd o ferched i fod yn glercod yn Ffrainc, i ryddhau dynion o’u swyddi wrth ddesg i fynd i ymladd. Cynhaliwyd cyfweliadau recriwtio yng Ngogledd Cymru ym mis Mehefin 1917. (The North Wales Chronicle, 18 Mai 1917).
Erbyn 1918, roedd y galw’n cynyddu i ferched ymuno â Chorfflu Ategol Byddin y Merched ac mewn llythyr at bapur newydd lleol dywedwyd fod angen 20,000 y mis o ferched ar gyfer gwasanaethu Gartref a Thramor nes hysbysir yn wahanol. Gofynnodd yr ysgrifennwr ‘A oes merched yn yr ardal fydd yn dod ymlaen i helpu eu gwlad yn yr argyfwng mawr hwn?’ (Llythyr at y Golygydd, gan L. Lloyd John o Gorwen, Yr Adsain, 19 Mawrth 1918).
Roedd Beatrice yn awyddus i wasanaethu dros ei gwlad ac ymunodd i wneud ei rhan. Yn anffodus, nid yw wedi bod yn bosibl darganfod cofnod o beth yn union oedd ei gwaith, ond gwasanaethodd am 2 flynedd yn y lluoedd arfog a chafodd ei rhyddhau ar 11 Gorffennaf 1919, fisoedd wedi i’r Rhyfel Byd Cyntaf ddod i ben. Dyfarnwyd y Fedal Fuddugoliaeth a’r Fedal Ryfel Brydeinig iddi am wasanaethu dros ei gwlad.
Y Fedal Ryfel Brydeinig a’r Fedal Fuddugoliaeth o gasgliad y Rhyfel Byd Cyntaf yn AGDdC, Penarlâg (Cyf: D/WW1/29/1/4)
Bu farw ei thad yn 1919 a symudodd y teulu o Ysceifiog. Mewn Cofrestr Etholwyr yn 1939, yn dilyn marwolaeth ei mam yn 1937, roedd Beatrice yn byw gyda’i chwaer Olive Augusta Lodwick Ellis yn Fossil Road, Lewisham, Swydd Caint. Yn chwarter mis Rhagfyr 1939, priododd Angeline B. Ellis â Stephen Morgan yn ardal Lewisham (Llundain). Mae’n braf meddwl ei bod efallai wedi bod yn hapus yn hwyrach yn ei bywyd, ar ôl gwasanaethu dros ei gwlad pan oedd ei hangen.
Bu farw Angeline Beatrice Morgan yn 1964 yn 83 oed yn Ysbyty Ashford, Stanwell a gadawyd ei hystâd (oedd werth dros £3,000) i’w chwaer ieuengaf, Emily Matilda Lodwick-Ellis, hen ferch.
Mae Mynegai Rhyfel Byd Cyntaf Sir y Fflint yn cael ei gadw mewn cabinet pren gyda dros 10,000 o gardiau, fel mynegai cerdyn o ddynion (a llond dwrn o ferched!) Sir y Fflint a wasanaethodd yn rhyfel 1914-1918. Mae’r mynegai ar gardiau arbennig, wedi’u trefnu yn ôl lle, ac yna mewn dau ddilyniant o gyfenwau yn ôl trefn yr wyddor. Mae cardiau â’r pennawd ‘L’ ar gyfer milwyr a oroesodd y rhyfel, a chardiau ‘F’ i rai a gafodd eu lladd neu a fu farw o’u hanafiadau. Rhoddwyd y rhan fwyaf o’r wybodaeth ar y cerdyn gan y dyn ei hun, ac mae wedi’i lofnodi ganddo fel arfer, neu os cafodd ei ladd, gan ei berthynas agosaf. Bydd cyfeiriad, rhif catrodol, uned, cyfnod y gwasanaeth a rheng ar y cerdyn bob amser. Mewn rhai achosion, bydd adran am sylwadau arbennig am wasanaeth yn rhoi dyddiadau swyddi, brwydrau, anafiadau ac ati ac i’r rhai fu farw, efallai y nodir dyddiad a man eu claddu. Mewn rhai eithriadau, pan oedd rhywun fel rheithor y plwyf yn goruchwylio llenwi’r cerdyn, bydd llawer mwy o wybodaeth ar gefn y cerdyn.
Yn 2021, comisiynodd Llywodraeth Cymru hyfforddiant Iaith a Hanes LHDTC+ ar gyfer amgueddfeydd, llyfrgelloedd ac archifau lleol i annog dathlu storïau lleol am gyfeiriadedd rhywiol a hunaniaeth rhywedd. Roedd yr hyfforddiant yn cael ei arwain gan Norena Shopland, sy’n hanesydd ac awdur Cymraeg, ac yn arbenigo yn y maes ymchwil a hanes LHDTC+.
Un canlyniad i’r hyfforddiant Iaith a Hanes LHDTC+ yw llunio llinellau amser ar gyfer pob un o 22 sir Cymru. Yr ysgogiad tu ôl creu’r llinellau amser hyn yw annog gwell dealltwriaeth o brofiadau LHDTC+ hanesyddol a chyfoes , ond hefyd darparu ffordd i bobl leol, cefnogwyr a digwyddiadau ddathlu yn hytrach na dyblygu naratifau prif ffrwd ac enwogion.
Yn Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru, rydym wedi treulio amser yn archwilio ein casgliadau ar gyfer straeon y gallwn eu hychwanegu i sylfaen o ddigwyddiadau allweddol o fewn hanes LHDTC+. Rydym wedi cynnig cyfeiriadau at ein casgliad Merched Llangollen (AGDdC Rhuthin, DD/LL), cofnodion sy’n ymwneud ag Emlyn Williams yng nghangen Penarlâg, deunyddiau o Gasgliad Ysbyty Gogledd Cymru, (AGDdC Rhuthun, HD/1) yn ogystal â chofnodion eraill o fewn ein casgliadau.
Oherwydd gormes gymdeithasol a chyfreithiol mae’n anodd dod o hyd i dystiolaeth o bobl LHDTC+ a’u hanesion yn ein harchifau, ac mae’r cyfeiriadau sydd ar gael yn aml iawn o natur negyddol, er enghraifft, tystiolaeth a geir o fewn cofnodion troseddol.
Gobeithir y bydd unigolion a grwpiau LHDTC+ yn cyfrannu at y llinell amser, gan ystyried rhoi cofnodion i ni yn Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru fel bod graddau llawn profiad LHDTC+ yn yr ardal hon yn cael eu nodi o fewn ein casgliadau.
Gan Chelsea Darlington, Myfyriwr ym Mhrifysgol Lerpwl
Fel rhan o fy nghwrs mewn Rheoli Archifau a Chofnodion ym Mhrifysgol Lerpwl, roedd gofyn i mi gwblhau lleoliad catalogio pythefnos o hyd, ac fe fûm i’n ddigon ffodus i gael lle yng nghangen Penarlâg AGDdC. Mae hwn yn gyfle gwych i mi ddefnyddio fy ngwybodaeth ddamcaniaethol a chasglu gwybodaeth fewnol am sut y mae archifdai’n gweithio.
Ar y diwrnod cyntaf, cefais daith dywys o amgylch yr ystafelloedd diogel, cyn cael paned o de! Wedyn, roeddwn i’n ddigon ffodus i gael hyfforddiant cychwynnol ar drin a thrafod cofnodion o amrywiol fath a maint gyda’r Cadwraethwr, er mwyn i mi allu defnyddio’r wybodaeth hon wrth drin y casgliad y byddwn i’n gweithio ag o. Yn y pnawn, cefais weithio ar gasgliad y Llwynegrin Singers.
Fy ngwaith fyddai catalogio dau o dderbyniadau newydd i’r casgliad presennol, felly roedd rhaid i mi ddilyn strwythur blaenorol y catalog. Mae cyfeirnodau’r catalog wedi bodoli ers degawdau, felly allwn ni ddim ail-rifo pob eitem, a fydden ni ddim eisiau gwneud hynny chwaith (gan y gallai cwsmeriaid fod wedi cyfeirio atyn nhw yn y gorffennol ac oherwydd cyfyngiadau amser).
Gan gadw hyn mewn cof, dechreuais werthuso’r derbyniadau (didoli blychau o gofnodion ar gyfer pob derbynyn), a oedd yn cynnwys: grwpio eitemau mewn trefn gan ddefnyddio’r goeden gatalog wreiddiol fel strwythur – gan geisio cofio peidio cymysgu’r derbyniadau; creu rhestr flychau i nodi beth oedd ym mhob ffeil, a fyddai’n helpu gydag elfen ddisgrifio’r gwaith catalogio yn nes ymlaen; ac yna ail-becynnu’r cofnodion yn ffolderi archifol. Cymerodd y broses tua chwe diwrnod i’w chwblhau.
Ar ôl gwerthuso’r ddau dderbynyn, dechreuais eu rhestru ar daenlen Excel, gan lenwi’r meysydd angenrheidiol i fodloni’r Safonau Rhyngwladol ar gyfer Disgrifio Archifol (ISAD:G) a threfnu’r ffeiliau yn ôl dyddiad. Yna, fe bennais rif canfod ac aildrefnu’r ffeiliau yn eu blychau terfynol. Ar ôl hynny, fe fewnbynnais i’r cyfeirnod ar Excel er mwyn sicrhau bod y cofnodion y ffitio i’r lle cywir ar y strwythur coeden.
Y cam nesaf oedd mewnbynnu’r daenlen Excel ar CALM drwy droi’r daenlen Excel yn daflen godio. Y cam olaf oedd gwirio bod y rhifau derbynyn cywir wedi’u hychwanegu ar CALM (er mwyn i ni wybod pa gofnodion ddaeth o ble) a gwirio bod yr amodau mynediad cywir ar waith cyn eu llwytho i’r catalog ar-lein.
Mae fy nghyfnod ym Mhenarlâg wedi bod yn werth chweil gan fy mod wedi dysgu cymaint am sut y mae archifdy’n gweithio a’r prosesau ar gyfer cadw a chynnal cofnodion, a hyn i gyd gyda chymorth tîm gwych o Archifyddion a Chynorthwywyr Archifau.
Mae’n Wythnos Archwiliwch Eich Archif yr wythnos hon. Gydol yr wythnos anogir pawb i ymweld ag archifau yn y Deyrnas Gyfunol ac Iwerddon, eu defnyddio, eu clodfori a dwyn ysbrydoliaeth ohonynt.
Eleni rydym wrth ein boddau i lansio Heb Asid, ein podlediad newydd sbon a chyfres o straeon digidol sy’n bwrw golwg ar themâu a phrofiadau go iawn o’n casgliadau. Ymunwch â’n harchifwyr a’u gwesteion arbennig wrth inni graffu’n fanylach ar y bobl a’r hanesion yn ein casgliadau a dod â rhai o’r straeon anhygoel yn fyw.
Yn ein podlediad cyntaf rydym yn canolbwyntio ar Oriel y Dihirod: Troseddwyr Gogledd Ddwyrain Cymru yn Oes Fictoria ac yn ymuno â ni fydd Richard Ireland, awdur a darlithydd sy’n arbenigwr ar hanes trosedd a chosb, wrth ymchwilio i fywydau troseddwyr Oes Fictoria, trafod y ffotograffau’r oedd yr heddlu’n eu defnyddio, y cosbau a roddwyd i bobl a chyflwr carchardai ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Gwrandewch ar y podlediad yma;
Mae’r gyfres newydd hefyd yn cynnwys straeon digidol sydd wedi’u creu ar y cyd ag ymchwilwyr gwirfoddol o Brifysgol Glyndŵr. Eleni buom yn ymchwilio i fywydau a throseddau David Francis a George Walters. Mae Francis a Walters ill dau’n ymddangos yn ein “Llyfrau Lladron”, dwy o gyfrolau clawr lledr digon cyffredin yr olwg yn ein casgliadau, sy’n llawn lluniau o ddrwgweithredwyr wedi’u dal ynghyd â disgrifiadau corfforol ohonynt a manylion am eu troseddau. Rydym yn trafod y llyfrau hynny yn ein podlediad ac rydym yn eich annog i wrando a gwylio’r tri ohonynt i gyd. Gallwch wylio’r straeon digidol ar YouTube isod:
Diolch i bawb a fu wrthi’n recordio ein deunydd digidol newydd a gwneud yr holl waith ymchwil, a diolch arbennig i Richard Ireland, ein gwestai cyntaf, a Neil Johnson, ein hymchwilydd-fyfyriwr. Ni fyddem wedi gallu gwneud hyn hebddoch chi. Cadwch olwg ar ein blog i gael clywed am benodau newydd o’r podlediad.
Ar hyn o bryd rydym ni’n chwilio am wirfoddolwyr i ymuno â’n grŵp gwirfoddoli yn Rhuthun neu wirfoddolwr unigol ym Mhenarlâg. Rydym ni’n chwilio am oedolion (18 oed a hŷn) sy’n dymuno dysgu sgil newydd, ychwanegu at eu CV, cael profiad gwaith neu ddysgu gwybodaeth leol.
Gwirfoddoli mewn Grŵp yng Nghangen Rhuthun
Gall gwirfoddoli (a gweithio) mewn archifau fod yn waith unig weithiau o ganlyniad i natur y gwaith. Os nad yw hyn yn addas i chi, neu os ydych chi’n chwilio am rywbeth mwy cymdeithasol, beth am ymuno â’n Grŵp Gwirfoddoli ar ddydd Mawrth? Ar ambell ddydd Mawrth (2 sesiwn y mis), mae ein grŵp gwirfoddoli ni’n cyfarfod am hyd at dair awr rhwng 9.30am a 12.30pm. Mae ein prosiect presennol ni’n cynnwys gweithio trwy ffeiliau’r cyngor heb eu catalogio sy’n ymdrin â llawer o agweddau ar gyfrifoldeb y cyngor yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif gan gynnwys;
gwelliannau a datblygiadau i ffyrdd a rheilffyrdd;
adeiladu a chynllunio ysgolion newydd, safleoedd preswyl a thai heddlu;
aildrefnu cynghorau sir;
darpariaeth rhyfel ac amddiffyn sifil;
papurau etholiad lleol;
iechyd a lles y cyhoedd;
twristiaeth a digwyddiadau.
Bydd gofyn i chi edrych trwy ffeiliau a disgrifio/ysgrifennu cynnwys pob ffeil gan ddefnyddio ffurflen dempled papur. Wrth fynd drwy bob ffeil byddwch chi hefyd yn eu hailbacio i safonau archifol ac yn cael gwared ar unrhyw ddarnau metel sy’n rhydu.
Yn y sesiynau hyn mae cyfle hefyd i gymryd rhan yn ein rhaglen ailbacio gan wneud bocsys pwrpasol gyda’n cadwraethwr.
Bydd cyfarwyddiadau llawn yn cael eu darparu a byddwch chi dan oruchwyliaeth staff drwy’r amser.
Gwirfoddolwr Pecynnau Cadwraeth yng nghangen Rhuthun neu Benarlâg
Mae gennym ni filoedd o gyfrolau heb eu pacio ac mae ein prosiect pacio ni’n cynnwys ailbacio ein heitemau i’w cadw nhw’n ddiogel wrth i ni eu symud nhw a’u diogelu nhw’n hirdymor mewn bocsys archifol safonol. Rydym ni’n dymuno i’n gwirfoddolwyr ni gyfrannu at y prosiect hwn dros y blynyddoedd nesaf.
Mae’r fideo isod yn dangos y broses bacio, a ddangosir gan wirfoddolwyr ym Mhenarlâg.
Gall amseroedd a dyddiau gwaith fod yn hyblyg o ran ymrwymiadau presennol sydd gan staff. Bydd cyfarwyddiadau llawn yn cael eu darparu a byddwch chi dan oruchwyliaeth staff drwy’r amser.
Yn ddiweddar derbyniodd Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru yn Rhuthun ffotograff newydd cyffrous i’w casgliad. Yn ddiweddar rhoddodd aelod o’r cyhoedd bortread o deulu’r milwr cyffredin Henry (neu Harry fel yr oedd yn cael ei adnabod) Jones o Stryd Mwrog, Rhuthun, a gollodd ei fywyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd gan yr archifau eisoes gasgliad o gardiau post a llythyrau a anfonwyd gan y Ffiwsilwr Brenhinol Cymreig o’r Ffrynt ac mae’r ymchwilwyr bellach yn gallu rhoi wyneb i enw gyda llun o’i wraig a’i blant.
Mae’r ffotograff yn bortread ffurfiol sydd wedi’i dynnu mewn stiwdio ac ynddo mae Mrs Elizabeth Jones yn gwisgo ffrog dywyll hir a het sy’n cyd-fynd â’i gwisg. O’i hamgylch mae ei phedwar plentyn i gyd dan bedair neu bump oed. Mae’r plant; Mary, Gladys, Isaac a Mons, hefyd yn gwisgo dillad ffurfiol a’r babi’n gwisgo gwisg sy’n edrych fel dillad bedydd. Gellir dyddio’r ffotograff yn ôl oedran y plant a chredir ei fod wedi cael ei dynnu tua mis Rhagfyr 1914 pan fedyddiwyd Mons yn yr eglwys blwyf leol.
Yn eu llythyrau mae Harry’n sôn am ba mor oer yw’r tywydd yn y nos. Mae hefyd yn dweud ei bod yn wlyb iawn yno. Mae’n sôn am dderbyn parsel gyda sgarff a baco ynddo ac mae’n dweud y bydd yn help i gadw ei wddf yn gynnes iawn. Roedd y pâr yn trafod enw eu babi newydd yn y llythyrau ac yn ddiweddarach, yn yr un llythyr, mae Harry yn dweud wrth Elizabeth bod Mons yn enw dymunol iawn i fabi ar ôl i Elizabeth ei enwi ar ôl Brwydr Mons. Yna mae’n dweud ei fod yn gobeithio y cânt Nadolig da, gwell na’r un gaiff o, ac mae’n gobeithio y bydd yn well y tro nesaf os daw o adref o gwbl.
Yn ei lythyr olaf ar 23 Chwefror 1915 mae Harry yn holi am ei dad sy’n wael. Mae’n gofyn i Elizabeth ei fwydo’n dda gyda chawl ac oxo. Mae un dyfyniad o’i lythyr fel a ganlyn: “Well my Dear please remember me to father and give him my best love and tell him to cheer up and tell him the war will be over very soon now and I will be able to see him again…” Yn y llythyr hwn mae’n gofyn i Elizabeth am lun ohoni hi a’r plant, ac mae’n dweud wrthi fod modd eu cael yn rhad iawn ar gerdyn post. Ym mhob un o lythyrau Harry mae’n galw Elizabeth yn ‘ei annwyl wraig’ ac mae’n dymuno’n dda ac iechyd da iddi hi a’r plant. Mae Harry’n arwyddo’r llythyrau gyda “From Your Loving Harry” a llawer o gusanau.
Yn anffodus lladdwyd Harry ar ddydd Gŵyl Dewi yn 1915 yn ddim ond 29 oed, ychydig fisoedd ar ôl i’r portread gael ei dynnu. Nid oedd wedi cyfarfod â’i blentyn ieuengaf, ac mae’n bosibl nad oedd hyd yn oed wedi gweld y llun o’r teulu sydd bellach yn yr archifau.
Mae’r lluniau isod yn dangos detholiad o lythyrau Harry, y portread teulu sydd newydd ei gaffael a chofnod cofrestr bedydd Mons Jones yn Eglwys Llanfwrog.
I weld llythyrau Harry a’r portread teulu, gallwch ymweld â’r archifau yn Rhuthun. Ymwelwch â’n gwefan am ragor o fanylion ar sut i gynllunio eich ymweliad www.agddc.cymru
Mae Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru yng Ngharchar Rhuthun ac mae’n cynnal digwyddiad Drysau Agored ddydd Sadwrn 9 Medi. Bydd y gwasanaeth yn dathlu hanes ffotograffiaeth gydag arddangosfeydd a gweithgareddau thematig i bawb o bob oed. I gael rhagor o wybodaeth am ddigwyddiadau Drysau Agored, edrychwch ar wefan CADW ar https://cadw.gov.wales/visit/whats-on/open-doors.
Ymunwch â ni yn ystod penwythnos Drysau Agored pan fyddwn ni’n dathlu popeth sy’n ymwneud â ffotograffiaeth yn ystod Drysau Agored CADW 2023, gydag arddangosfa o luniau o’n casgliadau, yn cynnwys portreadau Carte de Visite Fictoraidd.
Dyddiad: Dydd Sadwrn 9 Medi
Amser: 10am-4pm
Lleoliad: Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru ac Amgueddfa Carchar Rhuthun (Stryd Clwyd, Rhuthun, LL15 1HP)
Mae’r diwrnod yn rhad ac am ddim ac mae agor i bawb. Bydd y canlynol i’w gweld ar y dydd;
Arddangosfa wadd “Honest Agriculture” gan Jac Williams, ffotograffydd lleol. Mae’r arddangosfa’n tynnu sylw at brosiect oes y ffotograffydd yn tynnu lluniau atgofus o ffermio yng Ngogledd Cymru, gan ganolbwyntio’n benodol ar ffermio mynydd traddodiadol.
Arddangosfa o luniau o archif y sir, yn cynnwys portreadau carte de visite cynnar, lluniau sy’n disgrifio hanes bywyd amaethyddol a’r diwydiant lleol yng Ngogledd Ddwyrain Cymru.
Cyfle i roi cynnig ar ‘camera obscura’ (rhagflaenydd y camera modern)
Ffotograffydd gwadd gyda’r unig gamera blwch stryd yng Nghymru! Cewch fynd â phortread unigryw wedi’i ddatblygu mewn 5 munud adref gyda chi
Cyfleoedd gwych i dynnu lluniau y tu mewn ac o amgylch Amgueddfa Carchar Rhuthun
Printio Syanoteip gyda’r artist lleol, Caroline Hodgson. Gan ddefnyddio’r broses ffotograffiaeth gynnar o’r enw Syanoteip neu britnio gyda’r haul (sun printing), byddwch yn creu delwedd hardd ag arlliw glas gan ddefnyddio ysbrydoliaeth o gasgliadau’r archif (gweithgaredd sy’n addas i’r teulu, rhaid i blant o dan 7 oed fod yng nghwmni oedolyn, digwyddiad galw heibio gyda niferoedd cyfyngedig yn cael cymryd rhan ar unrhyw adeg).
Mae croeso i blant a theuluoedd. Dim tocynnau nac angen archebu
Roedd Coleg Lowther yn ysgol fonedd i ferched a sefydlwyd yn 1896 ac roedd wedi’i lleoli’n wreiddiol yn Sir Gaerhirfryn. Fodd bynnag, ar ôl i’r ysgol ehangu’n sylweddol ac ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, symudwyd yr ysgol i Gastell Bodelwyddan yma yng ngogledd Cymru. Yn ddiweddar, mae NEWA wedi caffael casgliad sylweddol o gofnodion ysgol Coleg Lowther sydd wedi’u catalogio â’r cyfeirnod D/DM/796 ac sydd ar gael yn ein cangen ym Mhenarlâg, gan gynnwys cofrestrau derbyn; prosbectysau; cylchgronau ysgol; llyfrau ymwelwyr; llyfrau lloffion; gohebiaeth; cyfrifon a ffotograffau. Ar hyn o bryd rydym yn cynnal prosiect digido mawr yn ymwneud â’r casgliad hwn, gan ddechrau gyda chylchgronau’r ysgol. Cafodd y cylchgronau hyn eu creu a’u golygu gan staff a myfyrwyr Lowther, ac maent yn cynnwys bob math o wybodaeth am fywydau beunyddiol myfyrwyr, gan gynnwys y perfformiadau y byddent yn eu cynnal, y gwibdeithiau y byddent yn mynd arnynt, y cyrsiau yr oeddent yn eu hastudio, a’r cerddi a’r straeon yr oeddent yn eu creu.
Mae edrych trwy’r cylchgronau hyn yn rhoi cipolwg i’r darllenydd ar fywyd yn ystod cyfnodau amrywiol yn yr 20fed ganrif. Er bod y ffocws yn bennaf ar ddigwyddiadau o ddydd i ddydd yr ysgol, yr hyn sy’n eich taro fwyaf yw’r cyfeiriadau at ddigwyddiadau neu ddatblygiadau sy’n gysylltiedig â newidiadau diwylliannol a byd-eang llawer mwy a ddigwyddodd yn ystod y cyfnod hwn, ac sy’n helpu i roi bywyd yng Ngholeg Lowther yn ei gyd-destun. Mae cylchgrawn 1910 yn cyfeirio at y galar cenedlaethol ynghylch marwolaeth y Brenin Edward VII a’r gobeithion uchel ar gyfer ei olynydd y Brenin Siôr V (D/DM/796/5/1 tud.2); cyn i Lowther symud i Gastell Bodelwyddan ym 1921, mae cylchgrawn arall yn nodi bod “gwres canolog a golau trydan” (D/DM/796/5/25 tud.1) wedi’i osod ym mhob rhan o’r castell – tipyn o gamp ar gyfer y cyfnod hwn; ac ar gyfer rhifyn 1930, mae erthygl am Arddwest 1929 yn cyfeirio at araith ar y bleidlais i ferched fel “the most inspiring speech-day address we remember,” (D/DM/796/6/2 tud.5).
O ddiddordeb arbennig mae Rhifyn 45, y cylchgrawn o Orffennaf 1940 (D/DM/796/8/5). Cafodd ei gyhoeddi yn fuan yn dilyn ymgysylltiad Prydain â’r Ail Ryfel Byd, ac nid yw’n syndod bod llawer o gyfeiriadau at y rhyfel a sut yr effeithiodd ar fywyd yn Lowther. Er gwaethaf y gred bod merched Lowther yn teimlo’n ddiolchgar am gael eu gwarchod “…those aspects of war with which so many schools have been only too familiar,” (Ibid., tud.2), nid oedd bywyd o reidrwydd yn mynd yn ei flaen yn ôl yr arfer. Er nad oedd cynddrwg iddyn nhw ag yr oedd i eraill, bu’n rhaid i’r merched ymdopi â dogni – “margarine to supplement the butter” (Ibid., tud.6) – a byrhau eu cynhyrchiad enwog Tableaux “so that people might attend in spite of black-out restrictions,” (Ibid.). Ysgrifennodd un myfyriwr gerdd am y blacowts hyd yn oed, gan ddweud y gallent ddioddef cleisiau a straen ar eu llygaid ond y byddent yn brwydro trwodd os oedd hynny’n helpu i ennill y rhyfel (Ibid., tud.36).
Ymddengys bod llawer o’r merched yn helpu gyda’r ymdrech ryfel lle gallent – er enghraifft, daeth aelodau o Verney House at ei gilydd a gwau eitemau ar gyfer y Fyddin, y Llynges, a’r Awyrlu, yn ogystal â blanced clytwaith ar gyfer faciwî (Ibid., tud.12). Nid myfyrwyr yn unig oedd yn chwarae eu rhan – nodwyd yn y cylchgrawn fod staff a chyn-fyfyrwyr (o’r enw Old Girls) yn gwasanaethu’n frwd mewn swyddi amrywiol er mwyn y genedl, megis yn y fyddin, y gwasanaeth ambiwlans, A.R.P., A.T.S., Byddin Merched y Tir, a’r Groes Goch ymhlith eraill (Ibid., tud.31). Yn anffodus, teimlwyd colledion gan gymuned Lowther hefyd – mae adran ‘In Memoriam’ yn nodi marwolaeth cyn ddisgybl o’r enw Jeanne Shepley, yn dilyn adroddiad ei bod wedi mynd ar goll o long teithwyr Yorkshire pan gafodd ei suddo gan long-U oddi ar arfordir Portiwgal ar 17 Hydref, 1939,” (Ibid., tud.26). Roedd Jeanne yn dychwelyd adref o India i ailymuno â’r A.T.S. (Y Fyddin Diriogaethol Ategol), ac fel y dywed ffrind a oroesodd yr ymosodiad, roedd yn dianc mewn bad achub pan geisiodd helpu milwr sâl, ac yn y pen draw cafodd ei sugno i lawr gan y llong a oedd yn suddo (Ibid.).
Er gwaethaf y digwyddiadau tyngedfennol hyn a’r effeithiau sylweddol ar eu bywydau, mae gan ferched ysgol ffordd o beidio â chynhyrfu a dal ymlaen gyda synnwyr digrifwch drwyddi draw. Anfonodd un myfyriwr dienw gyflwyniad doniol hyd yn oed yn gwneud hwyl am ben sensoriaeth mewn gohebiaeth sifil a oedd yn digwydd yn ystod yr Ail Ryfel Byd (Ibid., tud.38).
Cyflwyniad difyr arall gan fyfyriwr oedd segment Modryb Ofidiau yng nghylchgrawn Hydref 1960 o’r enw ‘Auntie Poppy’s Postbag’, lle mae ‘Aunty Poppy’ yn gwneud argymhelliad chwareus i ferch heb unrhyw ffrindiau ystyried ymolchi mwy (D/DM/796/12/5 tud. 49).
Yn olaf, un o elfennau amlwg y cylchgronau hyn yw’r lluniau a’r graffeg, ac ymddengys bod llawer ohonynt yn cael eu gwneud gan y myfyrwyr. Mae’r rhain nid yn unig yn arddangos creadigrwydd y myfyrwyr a’u diddordebau, ond hefyd yn helpu i ddangos sut fywyd oedd merched Lowther yn ei gael. Bydd detholiad o’r lluniau hyn dros y blynyddoedd yn dilyn isod.
Ar adeg ysgrifennu hwn, mae nifer o’r cylchgronau ysgol hyn wedi’u digideiddio a’u hychwanegu at ein gwefan, yn dyddio o tua 1910 i 1982 (heb fod mewn dilyniant). Y grŵp dilynol o gofnodion sydd wedi’u digideiddio yw prosbectysau’r ysgol, ac maent yn y broses o gael eu huwchlwytho a byddant yn cael eu hychwanegu at y wefan dros y misoedd nesaf. Gellir pori drwy’r holl eitemau digidol am ddim ar-lein yma.
Gellir dod o hyd i’r casgliad hwn o dan y cyfeirnod D/DM/796, a gellir ei weld yn ddigidol ar wefan NEWA neu’n bersonol yn ein cangen ym Mhenarlâg. .
Rydyn ni’n parhau gyda’n blogiau ar thema trosedd gyda blogiau gan westeion – dau fyfyriwr wedi’u lleoli yn ein cangen yn Rhuthun eleni. Y cyntaf yw Neil sy’n rhannu ei brofiad o ymchwilio i droseddwyr parhaus o’n llyfrau gwepluniau…
Helo, fy enw i ydi Neil Johnson a dw i’n fyfyriwr yn fy ail flwyddyn yn astudio gradd mewn Hanes Cymdeithasol a Diwylliannol ym Mhrifysgol Glyndŵr, Wrecsam. Un o’r modiwlau yn yr ail flwyddyn ydi ‘Profi Hanes yn y Gweithle’, ac mae angen i ni wneud lleoliad mewn gweithle sydd ynghlwm â chyflwyno ‘hanes’. Fe wnes i fy lleoliad yn swyddfa Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru (AGDdC) yn Rhuthun, yn y Carchar hanesyddol yno.
Roedd y prosiect roeddwn i ynghlwm ag o tra oeddwn i ar y safle’n ymwneud â llyfrau gwepluniau heddlu Sir Ddinbych sy’n cael eu cadw yn yr archif. Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd y llyfrau gwepluniau’n ffordd i’r heddlu lleol gadw cofnod o droseddwyr oedd yn dychwelyd i’r ardal ar ôl bod yn y carchar.
Y dasg oedd dewis un gweplun o’r llyfrau (Ffigur 1) a chasglu cymaint â phosib’ o hanes y person hwnnw.
Gwrthrych cyntaf fy ngwaith oedd mân droseddwr o’r enw George Walters; roedd ei wepluniau’n datgelu’r wybodaeth ganlynol:
Oed: Tri deg pedwar.
Wedi torri i mewn i dŷ yn Owrtyn.
Wedi’i ddedfrydu i dair blynedd o benyd-wasanaeth (llafur caled) ar 16 Hydref 1862.
Wedi’i gadw yng Ngharchar Millbank (Llundain), cafodd ei ryddhau ar 15 Ebrill 1865.
Cyrchfan: yr Wyddgrug.
Yna, treuliodd bedwar diwrnod ar ddeg yng Ngharchar Rhuthun am ymddygiad afreolus o 30 Mai 1865.
Cafodd ei anfon i’r Gwallgofdy yn Ninbych.
Roedd gwefan ‘Papurau Newydd Cymru’ yn darparu erthygl oedd yn cadarnhau manylion ei drosedd. Cafwyd Walters yn euog o ddwyn siaced a gwasgod o gyfeiriad yn Erbistog. Roedd yr erthygl hon yn y North Wales Chronicle ar 13 Medi 1862.
Roedd defnyddio’r wybodaeth yma’n fy ngalluogi i gychwyn ymchwilio ar sawl safle chwilio fel Ancestry UK a Find My Past. Mae toreth o wybodaeth ar gael ar y ddwy wefan yma, ac roedd chwilio am enw George Walters yn ei ddangos ar nifer o adroddiadau’r Cyfrifiad. Yma, fe wnes i hefyd ddod o hyd i ddogfennau am ei ryddhau o Garchar Millbank a oedd yn cadarnhau’r wybodaeth a gefais hyd yma ac yn ychwanegu hyn:
Gweithiai fel labrwr.
Roedd yn sengl.
Roedd darn o’i glust chwith ar goll ar ôl cael ei brathu.
Roedd yr ewinrhew ar ddau o fysedd ei droed chwith.
Roedd ei lygad chwith yn groes.
Roedd yn gyfarwydd iawn i’r rhai yn Wyrcws Wrecsam.
Gan ei fod yn wyneb cyfarwydd yn Wyrcws Wrecsam, chwiliais drwy Lyfrau Cofnodion y Wyrcws oedd ar gadw yn Rhuthun[3]: roedd y rhain yn cyfeirio sawl gwaith ato mewn helynt am ymddwyn yn afreolus a gwrthod gweithio. Roedd hawliad costau hefyd yn eu ‘Cofnod Gwallgofion’ gan Feistr y Wyrcws, Luke Ralph, am gludo George Walters i Wallgofdy Dinbych.
Yna, dechreuodd y gwaith chwilio fynd ar ôl ei gyfnod yn y Gwallgofdy drwy gyfeirio at ei ‘Orchymyn Derbyn’ oedd yn darparu rhagor o wybodaeth:
Cafodd ei dderbyn ar 23 Mehefin 1866.
Roedd wedi crwydro ar hyd ei oes.
Bu farw ei fam yn y Gwallgofdy yn flaenorol.
Roedd wedi dioddef o “ychydig o wendid meddwl” ers pan oedd yn fabi.
Roedd yn “un heb fod yn ei iawn bwyll”.
Yn ystod ei gyfnod yn y Gwallgofdy, dirywiodd ei gyflwr yn ofnadwy:
Wrth ei dderbyn, cafodd ei ddisgrifio’n “dawel ond yn dwp iawn”.
Aeth ymlaen i ddioddef “ffitiau o iselder” gan orwedd yn ei wely drwy’r dydd.
Fodd bynnag, maes o law, roedd yn cael ei ystyried yn berygl i eraill gan ei fod yn “dreisgar iawn”.
Yn y pen draw, dechreuodd ddioddef o Dementia.
Bu farw George tra oedd yn cael ei gadw yn y Gwallgofdy ar 15 Gorffennaf 1905[4].
Fel y gwelwch chi, o’r ychydig wybodaeth a ddatgelwyd yn y llyfr gwepluniau, roedd posib’ olrhain ei fywyd o gychwyn anodd i fywyd o fân droseddau ac, yn y pen draw, ei farwolaeth ar ôl ei gadw am bron i ddeugain mlynedd yng Ngwallgofdy Dinbych.
Mi wnes i wir fwynhau fy lleoliad yn Archifdy Rhuthun ac roedd y broses ymchwil wir yn gwneud i rywun fod eisiau darganfod mwy, ac mae casglu gwybodaeth o sawl ffynhonnell yn rhoi boddhad mawr. Hoffwn ddiolch i’r holl staff yn AGDdC yn Rhuthun am eu help cyfeillgar, proffesiynol a chefnogol i wneud fy mhrofiad yn un braf iawn.
Nodyn bychan: Mae’n rhaid i mi ddweud, fel rhywun sy’n defnyddio cadair olwyn, fod y cyfleusterau yn yr archifdy wir yn arbennig, sy’n ei wneud yn wirioneddol hygyrch i bawb.
Hwyl, Neil.
[1] Cofnodion Heddlu Sir Ddinbych (1849-1971)’ (DPD/1)
[2] Findmypast.com: ‘Home Office and Prison Commission Records’ (PCOM3)
[3] Cofnodion Undeb Cyfraith y Tlodion Wrecsam (1837-1930)’ (GD/C)
[4] Cofnodion Ysbyty Gogledd Cymru (1842-1996)’ (HD/1)
archifausirddinbych.wordpress.com 
